Thân là năm sinh và cũng là tên, hơn tôi bốn tuổi, tức sinh năm 1944. Sang năm đói Ất Dậu 1945, lúc đó Thân mới một tuổi, một lần bà nội tôi đi chợ, thấy Thân đói lả, chỉ còn thoi thóp bên xác người mẹ đã chết ở góc chợ. Bà tôi đem Thân về nuôi. Không hiểu do bà tôi mát tay hay Thân là một đứa bé hay ăn mau lớn mà chỉ hai, ba năm sau nó đã lớn nhanh như thổi, chạy nhảy tung tăng khắp nơi. Khi tôi được ba tuổi, mẹ tôi gửi tôi cho bà nội và Thân trở thành “vệ sĩ” của tôi, cõng tôi đi chơi rong khắp làng. Lúc đó, ông nội tôi đang hành nghề chữa bệnh, lấy hiệu là Đại Đạo, tức cứu người là chính, ai có tiền thì trả, ai nghèo quá thì ông tôi chữa bệnh miễn phí ! Còn bà nội tôi, vốn là con gái một ông chủ hiệu ở phố Thuốc Bắc Hà Nội, theo ông tôi lên miền đất Trung du này thì sản xuất trà và giấy gió. Hai mặt hàng này lúc đó bán khá chạy nên phải nói là mức sống ở nhà ông bà nội tôi khá cao. Ngoài một vệ sĩ ra, tôi còn có riêng một nhũ mẫu (ở quê tôi gọi là “U”, còn xã hội gọi là “vú em”, “vú em” của tôi gọi là “U Tiến”, Tiến là tên gọi của tôi lúc nhỏ, do có phong trào “Nam tiến” lúc đó. Bố tôi tham gia “Nam tiến”, mẹ tôi tham gia “Phụ nữ cứu quốc” rồi đi học một khóa sư phạm ở chiến khu, cho nên tôi sống với ông bà nội và người gần gũi tôi nhất chính là U Tiến rồi đến vệ sĩ Thân. U Tiến coi tôi như con đẻ, tôi cũng coi U như mẹ đẻ. Đối với vệ sĩ Thân, tôi rất thích, tuy Thân là người ở nhưng tôi luôn gọi Thân là anh xưng em, còn Thân thì cứ một cậu chủ hai cậu chủ. Tôi phải cảm ơn Thân rất nhiều vì anh ta đã cõng tôi đi khắp nơi và thường cõng tôi ra tắm sông. Đó là con sông tên Thao gắn liền với câu ca:”Sông Thao nước đục người đen/ Ai lên Vũ Ẻn thì quên đường về”. Nhờ vậy mà tôi biết bơi rất sớm. Tuy thế, việc Thân hay cõng tôi đi tắm sông đã khiến anh ta bị tai nạn khá nghiêm trọng: một lần, Thân nhảy từ trên một cành cây chìa ra sông xuống sông đã bị một cái cọc ngầm dưới nước đâm trúng “hạ bộ”, nếu không nhờ ông tôi cứu chữa kịp thời, chắc anh ta đã chết lần thứ hai!
Sau lần bị thương, Thân xin với ông tôi học nghề thuốc, nhưng chỉ được vài tháng thì cuộc kháng chiến chín năm kết thúc, cả ông bà đều về Hà Nội ở với bố tôi và ông chú, đó là vào cuối năm 1954 đầu năm 1955. Lúc đó Thân mười một tuổi, còn tôi mới bảy tuổi. Tôi không hiểu sao lúc đó Thân không đi với ông bà tôi về Hà Nội.Tôi hỏi bà thì bà bảo:”Ông chủ tịch xã xin nó làm con nuôi rồi!”, thế là tôi mất vệ sĩ từ đó !...
Thời gian như bóng câu qua cửa sổ ai đó nói chẳng sai . Thoắt cái đã mười năm trôi qua, tôi tốt nghiệp phổ thông trung học và có giấy gọi vào Khoa Toán trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Lúc tôi chuẩn bị nhập trường thì bất ngờ gặp lại Thân. Gặp lại Thân, tôi mừng quá, cứ nắm chặt tay Thân mà nói không ngừng :
- Trời ơi ! Nhớ anh quá ! Hồi mới về Hà Nội, cứ đi ra đường phố là bị bọn trẻ con xúm vào bắt nạt, đá đít véo tai, rồi lại lục cặp sách lấy hết bút, tẩy và cả mấy hòn bi ve nữa, tức quá mà không làm gì được chúng ! Giá như có anh đi cùng thì chúng đâu có dám ngang ngược như vậy ! Rồi hồi mới về Hải Phòng này cũng bị bắt nạt như thế, mỗi lần gặp mấy thằng học sinh trường Miền Nam số 21 là lại bị trấn lột sạch sành sanh ! Những lúc ấy em chỉ ao ước có anh ở bên cạnh, vậy mà anh đã ở đâu ?
Thân cười cười rồi nói :
- Thôi, chuyện đã qua cho qua, nhắc đến làm gì nữa ! Gặp lại cậu thế này là tốt rồi ! Tôi được biết cậu học rất giỏi, nay lại sắp trở thành nhà Toán học, mừng cho cậu !
- Làm sao anh biết ? – Tôi ngạc nhiên hỏi .
- À, rất đơn giản, tôi làm việc ở ban tuyển sinh thành phố. Khi thấy tên cậu, tôi cũng muốn tìm gặp cậu ngay để hàn huyên sau bao năm xa cách nhưng ngặt nỗi công việc quá bận rộn. Hôm nay tôi và cậu phải làm một chầu túy lúy !
Đây là lần đầu tiên tôi uống rượu nên chỉ sau hai li đã say mèm, nhưng sau khi Thân cho tôi uống một li nước chanh giã rượu, tôi lại có thể cụng li ba lần nữa ! Sau một hồi nói rất dài về nghệ thuật uống rượu, Thân nói với tôi :
- Cậu đã được vào đại học rồi, chẳng cần đến cái bằng tốt nghiệp phổ thông trung học kia nữa, cậu cho tôi, mai tôi làm vệ sĩ đưa cậu tới trường nhập học !
Nghĩ tới việc được đi với Thân, tôi thích quá, đồng ý ngay, chẳng hề nghĩ xem Thân xin cái bằng của tôi để làm gì ?
*
Sau lần làm vệ sĩ đưa tôi tới trường đại học, phải đến mười lăm năm sau tôi mới gặp lại Thân, cũng rất bất ngờ. Lúc đó tôi đang làm việc ở Viện Văn học. Ngày ngày làm con mọt sách, tối đến thì nằm ngủ ngay trên bàn viết ! Việc ăn uống lúc đó quả là rất kham khổ, nộp hết tem phiếu và mười tám ngàn đồng cho một cửa hàng ăn uống nào đó, bạn sẽ có sáu mươi cái phiếu cơm cho cả tháng (tất nhiên tháng nào có 31 ngày thì bạn phải tự giải quyết). Mỗi suất cơm chỉ là một đĩa cơm nhẹ như bấc và một chén thức ăn mặn (thường là đậu phụ kho thịt bạc nhạc) và một chén canh lõng bõng. Ăn xong có cảm giác như đói hơn ! Trên đường chúng tôi đi ăn cơm tháng, phải qua phố Tạ Hiền – một con phố của người Hoa, chuyên bán đồ ăn đặc sản, lúc nào cũng sào nấu thơm lừng, thật quá tra tấn. Một hôm, tôi vừa tới phố Tạ Hiền thì gặp Thân đứng chắn lù lù trước mặt. Tôi chưa kịp hết ngạc nhiên thì Thân đã lôi tôi vào trong quán ăn từ lúc nào ! Sau vài phút hàn huyên bên những món ăn thơm nức, Thân mới từ tốn nói :
- Đúng là anh em mình có duyên nợ với nhau từ kiếp trước ! Cứ nghĩ lại cái thời thơ ấu, ngày ngày cõng cậu đi tắm sông tớ thật mãn nguyện, giá như ta có thể đi ngược thời gian !...Tớ biết cậu về Viện Văn học đã lâu, nhưng ngặt nỗi công việc bù đầu, không dứt ra được ! Cậu như vậy là tốt rồi, ráng chờ một suất đi nghiên cứu sinh nước ngoài sẽ đổi đời ngay thôi ! Còn tớ, đang làm cán bộ tổ chức ở Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, cũng đủ ăn nhưng lắm chuyện lôi thôi, không phải là kế lâu dài. Vì thế, tớ phải đoạt được cái bằng đại học !
- Thì anh xin dự thi đi, ở chỗ anh, muốn thi vào trường nào mà chả được ! – Tôi nói.
- Nói thì dễ nhưng làm thì khó ! Tớ đã gần bốn mươi rồi, lại vợ con đùm đề, không có đầu óc đâu mà ôn thi nữa, mà thi chưa chắc đã đỗ ! Vì thế, tớ nói thật với cậu, cái bằng tốt nghiệp đại học của cậu chẳng cần với cậu nữa, nhưng lại rất cần với tớ! Cậu đừng có ngạc nhiên như thế! Cậu hãy cho tớ cái bằng của cậu, tớ chỉ việc tẩy tên cậu đi, viết tên tớ vào là xong!
- Làm thế sao được? – Tôi thật sự ngạc nhiên.
- Cậu yên tâm. Việc gì cũng có thể làm được, cậu không nghe người ta thường nói:”chuyện gì cũng có thể xảy ra” à? Tớ làm xong chuyện cái bằng, sẽ làm lại hồ sơ rồi chuyển vào miền Nam , trong đó ở đâu cũng thiếu cán bộ. Với cái bằng đại học, tớ có thể làm phó thậm chí giám đốc cấp Sở ở các tỉnh, rồi dần dần chuyển về trung tâm của miền Nam là Sài Gòn hòn ngọc Viễn Đông! Tớ đã xem tử vi tướng số rồi, cái số tớ sẽ phất mạnh ở Phương Nam ngập nắng !...
Tại tôi là người dễ mềm lòng, hay là tại những năm tháng tuổi thơ Thân ngày ngày cõng tôi đi khắp xóm làng cứ hiện về rõ mồn một, khiến tôi không thể từ chối yêu cầu của anh ta? Có lẽ tại cả hai! Khi tôi đưa cái bằng tốt nghiệp đại học của tôi cho Thân, anh ta đưa lại cho tôi mười cái bản sao và vừa cười vừa nói:
- Rồi cậu sẽ có được cái bằng cao hơn là phó Tiến sĩ!...
Thân còn nói gì nữa nhưng tôi như chỉ nghe thấy tiếng gió ù ù thổi và tôi bỗng thấy lạnh run…
*
Chỉ vài tháng sau khi tôi cho Thân cái bằng đại học, anh ta chuyển đi miền Nam thật. Tôi nghĩ có lẽ sẽ chẳng bao giờ gặp lại nhau nữa vì đã kẻ Bắc người Nam đường xa diệu vợi ,mà làm cái nghề “ngâm cứu” như tôi có lẽ chẳng bao giờ đi đâu xa! Song, cuộc đời lại không yên ả như vậy. Một thời gian sau, tôi bỏ Viện văn học mà sang làm biên tập ở một tờ tạp chí về văn hóa nghệ thuật, những tưởng có nhiều cơ hội cho việc “viết lách”, sẽ có nhiều “nhuận bút”, sẽ tăng thêm thu nhập. Nhưng thật ra, khoản thu nhập có tăng thêm nhưng không đáng kể, bởi nói chung “nhuận bút” rất thấp, đúng như câu nói “văn chương rẻ như bèo”! Tôi phải nhận bản thảo ở các nhà xuất bản, vừa đánh máy vừa biên tập để tăng thu nhập! Song, công bỏ ra mười nhưng thu về chỉ được năm, tức lỗ vốn!...Thế rồi một loạt sự kiện lớn ập tới: lấy vợ, vợ thất nghiệp mà lại đẻ con, hết tuổi đi thi nghiên cứu sinh, mẹ mất…khiến cho tôi có ý định đi đâu đó để thoát khỏi cuộc sống khó khăn lúc đó! Vừa hay có ông giám đốc một Sở Văn hóa ở Tây Nguyên lấy vợ là nhà sưu tầm folklore ở Viện Văn hóa nghệ thuật, cùng khuôn viên với cơ quan Tạp chí Nghiên cứu của tôi, muốn tôi vào Sở Văn hóa của ông giúp ông làm công tác xuất bản và ra Tạp chí Văn nghệ cho Sở, vậy là tôi đi liền, dù chưa hề biết cái tỉnh ở Tây Nguyên đó nó mặt ngang mũi dọc như thế nào, đúng như câu “cũng đành nhắm mắt đưa chân / thử xem con tạo xoay vần tới đâu?”. Rồi hai năm sau đó, cuộc đời xô đẩy tôi tới Sài Gòn, cứ như là một trò chơi của số phận! Và ở đây, tôi đã gặp lại Thân, trong một hoàn cảnh đặc biệt…
Lúc đó, ban ngày tôi làm thuê cho một lò bánh ngọt ở quận 5, tối đến thì làm bảo vệ cho một ki-ốt bán đồ chơi điện tử ở quận một, ngay trên đường Nguyễn Huệ - nơi là chợ hoa của Sài Gòn rất nhiều năm. Gọi là bảo vệ nhưng thực ra là chỉ việc đến ngủ trong ki-ốt đó, kẻ trộm thấy có người ở trong ki-ốt sẽ không cạy cửa vào ăn trộm!...Tuy nhiên, xung quanh ki-ốt về đêm lại rất phức tạp: xì ke, ma túy và mua-bán dâm là hoạt động thường xuyên, không ngưng nghỉ, bất kể mưa gió…Tôi vào ki-ốt là ngủ liền, vì làm thợ bánh cả ngày đã thấm mệt. Đêm hôm đó, tôi đang mơ màng thì nghe có tiếng rên rỉ bên ngoài ki-ốt. Ra xem thì thấy một ông khoảng gần sáu mươi đang nằm bệt, đầu bị đánh bằng vật cứng, máu còn đang nhểu ra, đầm đìa. Nhìn thấy tôi, ông ta năn nỉ:
- Cậu cứu tôi với! Tôi bị nó lừa vào đây “đi dù”, chưa làm được gì thì bị một đứa khác đập vào đầu, rồi chúng lấy hết tiền và đồng hồ, lại tháo cả cái nhẫn cưới đính hạt xoàn của tôi nữa !... Trời ơi!...
Tôi chạy đi kêu xích lô, nói chở tới bệnh viện, nhưng ông ta nói:
- Đừng tới bệnh viện, vợ tôi mà biết thì nó cắt dái ! Cho tôi tới một phòng mạch tư nào đó!...
- Phòng mạch tư thường chỉ làm việc tới tám giờ tối, làm gì có ai làm việc tới nửa đêm? – Tôi bực mình la lên.
- Có đấy, cái gì cũng có! – ông xích lô hỏi tôi – cậu có tiền trả giùm ông ấy không, tôi chở đi?
“Cứu người như cứu hỏa”, tôi bảo ông xích lô khiêng ông kia lên xe, và như là một quán tính, tôi ngồi lên xe đi theo nạn nhân tới phòng mạch tư. Lòng vòng một lúc, chiếc xích lô đưa chúng tôi tới một con hẻm lớn và dừng lại trước một căn nhà hai lầu, có cái cổng sắt lớn, trên cổng là tấm biển với những chữ lớn: “Bác sĩ BÁC SĨ – chuyên trị Nhi khoa, Phụ khoa”. Có vẻ như là một bác sĩ và một y tá đang trực, họ giải quyết thành thục và mau lẹ. Khi băng bó xong xuôi thì từ trên lầu có một người đi xuống, có vẻ như là chủ nhà. Mà đúng là chủ nhà thật, và tôi trố mắt kinh ngạc khi nhận ra người đó chính là Thân !...
*
Suốt đêm hôm đó, tôi ngồi nhâm nhi với Thân tại phòng mạch và nghe Thân kể đủ chuyện về sự đời của Thân và của rất nhiều người khác. Lúc đó là năm 1987, tức chúng tôi chia tay nhau đã sáu năm. Sáu năm qua đó, Thân đã kinh qua khá nhiều chức vụ quan trọng ở các tỉnh miền Nam, thấp nhất là phó giám đốc Sở, cao nhất là phó chủ tịch tỉnh. Trong thời điểm có bước chuyển biến mới của đất nước mà sau này người ta thường gọi là thời kỳ Mở cửa, Cởi trói, Thân chuyển về Sài Gòn và làm việc ở một cơ quan đặc biệt thuộc Trung ương. Căn nhà phòng mạch này là “Cơ sở hai” của Thân do bà “quý phi” tên Nụ cai quản. Khi nghe tôi hỏi tại sao phòng mạch có tên như vậy, Thân cười cười rồi nói :
- À, quên chưa nói với cậu chuyện này : tớ đã đổi tên là Bác Sĩ và đã lấy được thêm hai cái bằng đại học tại chức : một là Y dược và một là quản trị kinh doanh. Lấy bằng tại chức dễ ợt, không như bằng chính qui của cậu ! Cái phòng mạch của tớ người ta thường gọi là “Hai lần Bác Sĩ”, tiền vô như nước !
- Chữa bệnh không phải chuyện đùa đâu, không khéo giết người như bỡn ! – Tôi ngập ngừng nói.
Thân lại cười, lần này cười to, nghe rất sảng khoái :
- Cậu lại lo bò trắng răng rồi ! Tớ đã thuê hai bác sĩ và hai y tá, thay nhau làm việc 24/24. Bà “Quý phi” của tớ cai quản phòng mạch rất giỏi, bà ấy vốn là cán bộ tổ chức của Sở Y tế mà ! Xem ra, ai đã kinh qua công tác tổ chức cán bộ thì chuyển sang làm kinh doanh đều rất hiệu quả ! Nhất lại là kinh doanh nhân mạng !...
Chắc là Thân còn nói nhiều về chuyện kinh doanh nữa nhưng tôi như người mộng du và cái thuở thơ bé sống bên ông nội tôi bỗng như trở về từng ngày, từng ngày…Tôi thấy nhớ ông nội da diết và bỗng có ý nghĩ : Tại sao tôi là cháu đích tôn của ông mà lại không nối nghiệp ông? Đúng lúc đó thì Thân vỗ vai tôi nói nhỏ :
- Hình như là cậu đang nghĩ về ông Đại Đạo phải không ? Nếu tôi đoán không nhầm thì cậu đang tự trách mình là tại sao lại không nối được cái nghề cao quý của cha ông, đúng không ?
Không đợi cho tôi trả lời, Thân đưa ra kế hoạch sẽ đầu tư cho tôi mở một phòng mạch Đông Y ở phía đối diện với phòng mạch “Hai lần Bác Sĩ” của Thân. Nhà đối diện đó mang ơn cứu mạng đối với Thân nên sẽ cho thuê nguyên tầng trệt với giá rất hữu nghị, chi phí ban đầu (như đồ nghề, tiền thuê hai lương y…) sẽ do Thân ứng cho hết ! Tôi còn biết nói gì hơn ngoài nghe theo !...
Tôi lấy tên hiệu phòng mạch Đông Y là Đại Đạo và đi kiếm đủ loại sách báo nói về Đông Y, ngày thì quan sát hai lương y làm việc, đêm thì ngồi đọc sách . Tôi dự tính trong vòng một năm sẽ nắm được những điều cơ bản, sau đó sẽ đi tu nghiệp về châm cứu ở chỗ giáo sư Nguyễn Tài Thu, chắc hẳn ông sẽ đồng ý thu nhận tôi làm đệ tử vì ông vốn là bạn thân của bố mẹ tôi từ hồi ở quân Y viện.
Thời gian trôi thật nhanh khi người ta muốn làm được nhiều việc. Khi giáo sư Tài Thu đồng ý nhận học trò, tôi ra Hà Nội. Nhưng chỉ ba bảy hai mươi mốt ngày, chưa kịp học được gì thì nhận được tin Thân bị tai nạn giao thông : Chiếc xe du lịch chở gia đình Thân đi từ Đà Lạt về đã lăn xuống vực, không ai chết nhưng đều bị thương nặng, riêng Thân, khi tỉnh lại thì đã trở thành người mất trí !
Khi tôi về đến phòng mạch “Hai lần Bác Sĩ” thì thấy Thân đang ngồi một mình trong phòng khách, ghế sa-lon Thân đang ngồi ngổn ngang cứt đái, nhưng trên bàn thì được viên tròn và xếp thành hàng lối. Thân không biết có tôi tới, vẫn mải mê với việc vo viên những cục phân của mình, mồm thì luôn nói : “Thập hoàn đại bổ! Mại vô, mại vô!...”./.
TP.HCM, 2005 - 2009
Đỗ Ngọc Thạch
Ký ức làm báo - 1Truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch Trong cuộc đời làm báo của mình, tôi đã qua nhiều chủng loại, đẳng cấp: Tạp chí Nghiên cứu Nghệ thuật (hai tháng một kỳ, trực thuộc Bộ Văn hóa), Tạp chí Văn nghệ (một tháng một kỳ, trực thuộc Sở Văn hóa tỉnh Gia Lai-Kon Tum), Báo Lao động & Xã hội (mỗi tuần một kỳ, trực thuộc Bộ Lao động – Thương binh & Xã hội…
Tôi chỉ tiếc là không có “duyên” làm báo con nít, bởi sẽ được “cưa sừng làm nghé”, được sống trong cảnh “mãi mãi tuổi ấu thơ”, sẽ suốt đời sống trong thần thoại và cổ tích chứ không phải lao vào những “trường văn, trận bút” như làm báo người lớn! (Thực ra, khi vừa mới tốt nghiệp Đại học, tôi đã nhờ nhà báo Phi Hùng ở Báo Thiếu niên Tiền phong giới thiệu về báo TNTP, nhưng lúc ấy Vụ Tổ chức Bộ Đại học lại bắt tôi đi dạy học!).
Tôi cũng tiếc là không được làm Báo Nói (tức Đài Phát thanh Tiếng nói VN) vì làm Báo Nói thì “lời nói gió bay”, mà người ta có nghe được thì cũng tai nọ qua tai kia, chẳng phải lo “bút sa gà chết” như làm báo giấy! Thực ra tôi đã rất quen thân với một cô Nàng làm việc ở Phòng Bá âm của Đài TN VN, mẹ Nàng lại làm Công Đoàn chuyên trách của Đài, nhờ mẹ Nàng xin vào Đài thì dễ như lấy đồ trong túi! Và nữa, Thầy Hoàng Như Mai nói nếu tôi thích về Đài thì thầy sẽ giới thiệu với Ban Văn nghệ của Đài. Vậy mà cũng lại bỏ lỡ cơ hội…
Tôi cũng tiếc là không được làm Báo Hình (tức Đài Truyền hình VN) vì làm báo hình là làm cái việc hoàn toàn mới, chưa có tiền lệ, tha hồ mà sáng tạo, múa bút…và cơ bản là được độc quyền, không có đối thủ cạnh tranh, muốn làm mưa làm gió gì cũng được!... Thực ra tôi đã nhờ một anh bạn học cùng lớp hồi Đại học, đang làm việc ở A25 (Bộ Nội vụ) giới thiệu, đã tiếp xúc với ông Trưởng Ban Văn nghệ của Đài, OK ngay, nhưng khi sang “Làm việc” với Vụ Tổ chức Cán bộ thì bị “Kẹt”, đúng là không có duyên thì có cố ép cũng vô ích!
Nói là nói cho có ngọn có ngành thế thôi, chứ làm báo giấy là cái Nghiệp đã tròng vào cổ tôi từ kiếp trước, có cố gỡ cũng không ra!...Và tôi cũng không bao giờ quên câu ca mà mẹ tôi thường nói với tôi: “Đã mang lấy nghiệp vào thân / Thì đừng trách lẫn Trời gần Trời xa!”…
*
Khi tôi bước vào nghề làm báo là vào năm 1980, việc in ấn vẫn chủ yếu là in Tipô, tức nhà in phải xếp từng con chữ được đúc bằng chì vào từng bát chữ rồi in thử, sửa mo-rát xong mới ghép thành từng trang, in từng trang rồi đóng xén thành từng tờ Tạp chí, hoặc tờ báo (với báo tuần hoặc báo ngày thì không phải đóng xén mà chỉ cần xếp cho đủ số trang). Bây giờ công nghệ in ấn đã hiện đại hơn trước rất nhiều, bản in thử trên giấy can từ máy vi tính, máy in 4 màu đã thay thế hoàn toàn máy in Tipô lạc hậu. Tức làm báo bây giờ đỡ tốn công sức rất nhiều và sản phẩm lại đẹp bội phần. Tuy nhiên, phải nói ngay rằng, báo chí ngày xưa ít lỗi hơn, người viết viết cẩn thận hơn, người biên tập chăm chút kỹ lưỡng hơn…
Trong các chủng loại báo chí thì Tạp chí là rộng rãi về thời gian hơn cả. Ban đầu, Tạp chí của chúng tôi ba tháng mới ra một số, sau đó thì hai tháng một số và cuối cùng thì một tháng một số. Đây có lẽ là thời kỳ nhàn hạ nhất trong đời làm báo của tôi và cũng là thời kỳ tôi học hỏi được nhiều nhất cả về kiến thức nói chung và nghiệp vụ làm báo nói riêng. Một trong những nhà biên tập mà tôi học được khá nhiều điều, cả về chuyên môn nghiệp vụ cũng như nhân cách là Giáo sư Nguyễn Từ Chi, mà chúng tôi gọi thân mật là Bác Từ.
Chuyên môn hẹp mà Bác Từ đi sâu là dân tộc học, nhưng có thể nói Bác Từ một cuốn Bách Khoa Toàn Thư sống.. Khi được hỏi về bất cứ vấn đề gì thuộc bất kỳ lĩnh vực nào, Bác Từ cũng diễn đạt thật cô đọng, hàm súc. Bác Từ được giao biên tập phần Mỹ thuật của Tạp chí. Các họa sĩ thường chỉ giỏi vẽ chứ không giỏi viết. Nhưng, những bài viết của phần Mỹ thuật, khi qua bàn tay biên tập của Bác Từ đã trở thành những tác phẩm nghiên cứu khoa học độc đáo, lôi cuốn người đọc đến chữ cuối cùng. Bác Từ có cách làm việc thật độc đáo: Trong cái túi to gần bằng cái balo luôn đeo bên người, lúc nào cũng đựng đầy bài viết của các tác giả cộng tác viên với Tạp chí. Một ngăn đựng “đồ nghề” của nhà biên tập lúc nào cũng đầy đủ các thứ: một cái kéo sắt rất tốt, một hũ hồ dán, ba cái bút bi đầy mực loại tốt, một kính lúp phóng đại để có thể đọc những chữ nhỏ li ti…Khi sửa chữa bài viết của cộng tác viên, Bác Từ viết vào một mảnh giấy nhỏ rồi cắt dán vào bên cạnh bản thảo của cộng tác viên mà chúng tôi gọi là “Thả diều”. Điều đáng chú ý là Bác Từ có lối hành văn rất trong sáng, giản dị nhưng thật là cô đọng, hàm súc. Những vấn đề chuyên môn hẹp được phổ cập hóa bằng cách diễn đạt tài hoa… Vì thế, phần Mỹ thuật của Tạp chí được bạn đọc đánh giá cao nhất và trở thành món ăn chính của Tạp chí trong thời gian dài.
Còn một hình ảnh không thể nào quên về Bác Từ là bên cạnh cái túi to tướng đeo bên hông vừa nói là một cái cạp-lồng ba ngăn, loại to để đựng bữa ăn trưa. Trong ba cái ngăn cạp-lồng đó, ngăn lớn nhất đựng đầy cơm, ngăn thứ hai đựng đầy canh và ngăn thứ ba đựng đầy thức ăn mặn, tức đồ kho, rán hoặc xào! Và điều cần nói thêm là, đến đúng giờ ăn trưa, không bao giờ chậm quá hai phút, là Bác Từ mở cạp-lồng và chỉ cài lại như cũ khi đã ăn hết không còn thừa một hạt cơm nào! Về việc “ăn sạch như lau, như chùi” này, một lần tôi tò mò hỏi: “Có phải bác ăn khỏe giống như cái ông Lê Như Hổ thời xưa không? Bác đã no chưa?”, thì Bác Từ cười nói: “Cũng đúng phần nào! Cậu cứ so sánh ba cái ngăn cạp-lồng với cái bụng tớ thì cái nào lớn hơn? Song, cậu cũng nên luôn nhớ câu, mỗi hạt thóc là hạt vàng, mỗi hạt cơm là hạt ngọc, không thể phí phạm dù chỉ là một hạt cơm!”. Thời gian đó đang là lúc tình hình lương thực trên cả nước cực kỳ khó khăn, khu vực cán bộ viên chức Nhà nước với cái sổ gạo tiêu chuẩn 13 Kg mỗi tháng, mà mỗi lần đi mua phải xếp hàng chen chúc cả ngày cũng chỉ được từ hai đến năm Kg, thì những lời Bác Từ nói là chính xác vô cùng. Và nguyên tắc đó của Bác Từ đã được tôi áp dụng rất tốt, còn truyền lại cho cả đời con! Mỗi khi nhìn đứa con tỉ mẩn xúc từng hạt cơm trước khi kết thúc bữa ăn, tôi lại nhớ Bác Từ kỳ lạ! Và cái ý nghĩ mỗi khi nhìn cái bộ cạp-lồng đồ ăn trưa của Bác Từ lại xuất hiện: để chuẩn bị ba ngăn cạp-lồng đồ ăn trưa cho Bác Từ, không biết bà vợ của bác – vốn là một trong những Cung nữ cuối cùng của Triều Nguyễn – đã phải xoay trở như thế nào?
Đầu năm 1985, tôi rời khỏi Tạp chí có Bác Từ để vào Sở Văn hóa – Thông tin tỉnh Gia Lai – Kon Tum. Việc di chuyển này chủ yếu là do lúc đó tôi đã có vợ và một đứa con ba, bốn tuổi, vợ đang thất nghiệp nên cuộc sông rất khó khăn. Ông giám đốc Sở Văn hóa lúc đó mới cưới vợ là một cán bộ nghiên cứu Folklore của Viện Văn hóa, cùng ở trong một khuôn viên với Tạp chí của chúng tôi. Cô vợ ông Giám đốc Sở học sau tôi hai khóa ở Đại học, nói với tôi rằng ở trong đó dễ sống hơn ở Hà Nội, Sở Văn Hóa lại đang cần có người làm tờ Tạp chí cho Sở, nếu tôi thích thì cô sẽ nói với ông chồng Giám đốc nhận tôi vào làm Tạp chí cho Sở Văn hóa. Mặc dù biết vào làm Tạp chí cho Sở Văn hóa là “đi xuống”, là hạ thấp đẳng cấp Nhà báo, nhưng vì “miếng cơm manh áo” tôi vẫn chấp nhận, dù chưa hề biết cái đất Tây Nguyên nói chung và cái tỉnh Gia Lai – Kon Tum kia nó mặt ngang mũi dọc thế nào!...Chuyện làm báo ở “Cấp tỉnh” cũng là một chuyện dài, có thể nói mãi không hết chuyện, tôi sẽ nói đôi chút ở phần sau, còn bây giờ muốn nối lại chuyện tôi đi Tây Nguyên với chuyện đang nói về Bác Từ. Việc tôi đi Tây Nguyên, tôi không nói với ai trong cơ quan mà chỉ hỏi Bác Từ. Khi hỏi Bác Từ, tôi đã chuẩn bị với ý nghĩ: nếu Bác Từ nói không nên đi thì tôi sẽ nghe theo. Nhưng khi tôi hỏi thì Bác Từ nói: “Tớ không rành lắm về thuật Tử vi, tướng số nhưng cũng có xem qua. Cái số cậu không thể ngồi lâu một chỗ, đó là điểm giống tớ. Nếu có duyên, tớ và cậu sẽ hội ngộ ở Tây Nguyên, cũng là điều tốt!”. Quả nhiên, khi tôi vào làm Tạp chí cho Sở Văn hóa Gia Lai-Kon Tum rồi, tôi thấy việc nghiên cứu Folklore ở đây do ông Tô Ngọc Thanh, lúc đó còn là trưởng Phòng Folklore của Viện Văn hóa, có nhân viên là cô gái làm dâu Sở Văn hóa nói trên, đã tiến hành mới được một đề tài là “Folklore BaNa” (khảo sát tổng quát hiện trạng Folklore ở vùng tộc người BaNa là huyện An Khê), tài liệu còn đang ở dạng văn bản đánh máy, chưa tới 200 trang, tôi đang giữ vì chưa có kinh phí in (lúc đó tôi phụ trách cả Tạp chí Văn nghệ và công tác xuất bản của Sở Văn hóa). Tôi liền ra Hà Nội (vợ con tôi vẫn ở chỗ cũ, tức là cái nhà kho của Tạp chí NCNT cho mượn từ khi tôi mới có con!), nói với Bác Từ: “Nếu bác thích đề tài Hoa văn và Tượng nhà mồ thì hãy vào chỗ em, em sẽ nói với Giám đốc Sở mời đích danh và ký hợp đồng ngay!”. Bác Từ O.K ngay. Tôi trở vào Sở nói với Giám đốc Sở, Giám đốc quá thích, cử ngay họa sĩ Viết Huy, chuyên trách về Mỹ thuật của Sở đi cùng tôi ra Hà Nội mời Bác Từ. Chuyện này trôi chảy và Kết quả là Bác Từ (cùng với ba đệ tử nữa) đã hoàn thành một đề tài về Hoa văn và một đề tài về Tượng nhà mồ, sau ba tháng điền dã…
Tại sao tôi lại viết quá nhiều về Bác Từ khi nói về thời gian làm báo ở Tạp chí Nghiên cứu Nghệ thuật? Rất đơn giản là bởi mỗi khi nghĩ đến Tạp chí NCNT, là tôi lại thấy hình ảnh Bác Từ, một bên đeo cái túi căng phồng và một tay xách cái bộ cạp lồng đựng đồ ăn trưa, lệt sệt đi bộ từ đường Đê La Thành vào khuôn viên của Tạp chí… Con đường từ đường Đê La Thành vào khuôn viên Tạp chí NCNT (còn có 4 Viện nghiên cứu của Bộ Văn hóa cùng đóng đô chung một chỗ) không phải đường bê-tông, mà chỉ là rải đá tạm bợ nên ngày nắng thì lầm bụi và ngày mưa thì bùn lầy nên hình ảnh bác Từ ngày ngày đi trên con đường đó rất ấn tượng mà không thể diễn đạt thành lời cho thật sát hợp! Lúc đó, tôi chưa có máy ảnh nên đã không ghi lại được cái hình ảnh độc đáo này, thật là tiếc!
*
Thời kỳ làm báo “Cấp tỉnh” ở Sở Văn hóa – Thông tin tỉnh Gia Lai – Kon Tum thật nhiều điều đáng nói, song có lẽ phải dành cho nó một “chuyên đề” riêng, ở đây tôi chỉ rút tỉa vài ý ngẫu hứng mà thôi.
Theo như cơ cấu cấp tỉnh bây giờ, mỗi tỉnh đều có Sở Văn hóa và Hội Văn Nghệ. Nhưng lúc đó, tỉnh Gia Lai-Kon Tum chưa có Hội Văn Nghệ nên Sở Văn hóa làm cả hai nhiệm vụ của hai cơ quan nói trên. Tuy nhiên, Tạp chí Văn Nghệ của chúng tôi chủ yếu làm nhiệm vụ của Hội Văn Nghệ vì Sở đã có một tờ Tin do Phòng Thông tin – Cổ động đảm trách. Trước đây, Tạp chí Văn Nghệ thường chỉ xuất hiện vào dịp Tết do nhà văn Trung Trung Đỉnh (lúc đó đang ở Tạp Chí Văn Nghệ QĐ) vào thực hiện. Nay chúng tôi sẽ làm hàng tháng, song trước mắt là hai, ba tháng một số. Quá trình hoàn thiện Tạp chí Văn Nghệ cũng sẽ là quá trình chuẩn bị lực lượng cho việc thành lập Hội Văn Nghệ.
Công việc làm Tạp Chí Văn Nghệ cũng như việc vận động thành lập Hội Văn Nghệ cho đến lúc đó có thể nói là đã quá muộn, tức đã 10 năm sau ngày đất nước Thống nhất. Nhưng dường như là chưa hội đủ ba yếu tố Thiên thời, Địa lợi và Nhân hòa và có vẻ như là tình trạng chung của hầu hết các tỉnh khác: luôn luôn thiếu yếu tố Nhân hòa! Đây là một vấn đề phức tạp và tế nhị, lâu nay người ta thường né tránh và tôi cũng không thể là ngoại lệ!...Tuy nhiên, cái gì phải đến thì nó vẫn đến, muộn con hơn không: ba năm sau khi tôi đi khỏi thì Hội Văn Nghệ được thành lập và chủ yếu vẫn do lực lượng “khai sơn phá thạch” lúc trước đảm nhiệm. Và cho đến nay, Tạp chí Văn nghệ vẫn ổn định, ra đều kỳ hàng tháng là một sự thật đã được tiên liệu từ 25 năm trước!
Làm báo ở tỉnh, nhất là báo Văn nghệ vừa dễ lại vừa khó. Dễ là bởi nó luôn luôn mang tính cách “tỉnh lẻ”, tức là thứ văn nghệ không chuyên, hay còn gọi là “cây nhà lá vườn”, nếu có vụng về, sai sót thì dễ được châm chước, không ai bắt bẻ làm gì! Song , cái khó cũng chính là từ cái dễ đó mà biến thành: tức là chính cái sự không chuyên nghiệp đó, chính cái sự “Cây nhà lá vườn” đó mà không thể định ra được cái gọi là chuẩn mực của những giá trị mà những giá trị kia tùy thuộc vào “thời tiết nóng lạnh bất thường” của những người làm văn nghệ và quản lý văn nghệ. Chính vì thế, làm báo văn nghệ ở cấp tỉnh dễ và khó như nghề nuôi ong: nếu biết cách thì vẫn có thể lấy được mật ong còn không thì bị ong đốt chết! Tôi có sự liên hệ so sánh giữa hai nghề làm báo và nuôi ong như thế là bởi sau cái lần làm số Tạp chí Văn nghệ chuyên đề về Ong. Lúc đó, ở huyện An Khê có Trại nuôi ong, làm ăn rất giỏi, mà theo như cách nói bây giờ thì là một Doanh nghiệp thành đạt, có thể được phong danh hiệu Anh hùng thời kỳ đổi mới hoặc tương đương. Cách làm của chúng tôi là sẽ dành một nửa số trang của tạp chí Văn Nghệ để viết về Trại ong và nghề nuôi ong, phần bài vở này sẽ do người của Tạp chí hoặc tại cơ sở (nếu đạt yêu cầu). Về phía Trại Ong, sẽ mua 100 cuốn Tạp chí Văn nghệ. Phần kinh phí Trại Ong chi để đón tiếp chúng tôi là kinh phí tiếp khách thông thường. Việc làm đó hoàn toàn vô tư, trong sáng và không có chuyện phong bì kèm theo. Cách làm đó sau này khá phổ biến nhưng lúc đó có thể nói đó là chuyện “xé rào” và bị chỉ trích không ít, nhất là khi chúng tôi không dùng Tạp chí Văn Nghệ của mình nữa mà để đơn vị kinh tế đó đứng tên trên tờ Tập san của chính đơn vị mình, mà chúng tôi chỉ là người thực hiện nội dung, tức viết bài bên trong tờ Tập san, bài nào chuyên sâu thì chắp bút. Đó là lần chúng tôi làm tờ Tập san cho Ngân hàng tỉnh Gia Lai – Kon Tum…
Ở đoạn văn trên, khi tôi nói “Chúng tôi”, “Tạp chí Văn nghệ chúng tôi” là nói tôi và người bạn đồng hành trên từng cây số lúc đó là nhà thơ Văn Công Hùng, hiện nay vẫn còn nặng nợ với tờ Tạp chí Văn nghệ. Lúc đó, biên chế của Tạp chí VN chỉ có tôi và Văn Công Hùng, kém tôi chục tuổi và đã về Sở Văn hóa được hơn hai năm. Hình như là Văn Công Hùng về Sở VH là để chờ tôi vào làm Tạp chí VN cho nên cho tới lúc tôi vào Sở VH thì VCH chưa làm nên “cơm cháo” gì, thậm chí còn bị “sáng mài cưa trưa mài đục” cho một ông Trưởng phòng Nghiệp vụ VH rất quan cách! Vì thế, chúng tôi làm việc với nhau rất ăn ý, từ A tới Z. Tuy cứ mỗi lần ra báo là phải bám nhà in để sửa mo-rát, làm “tỉnh táo viên” cho tới lúc báo in xong, thức đêm thức hôm rất mệt nhưng chúng tôi không nản lòng mà xem chừng còn thấy rất vui, ấy là mỗi khi cầm trên tay tờ tạp chí còn thơm mùi mực in, còn nóng hổi vì vừa chui ra tứ máy đóng xén!...
Việc làm Tạp chí VN đối với tôi còn có một “chế độ đặc biệt” là tôi luôn được “đi mây về gió” mỗi khi cần làm chế bản cho báo: cần về thăm vợ con thì bay ra Hà Nội làm chế bản ở Nhà in Tiến Bộ, còn thích du hí bạn bè thì bay vô Sài Gòn! Ai đó thường nói nghề làm báo là “Nghề nguy hiểm” nhưng tôi thấy chẳng nguy hiểm khi ta có tinh thần coi thường hiểm nguy. Còn ai bảo nghề làm báo là “nghề nói phét” (Nhà văn nói láo, Nhà báo nói phét) thì cho tôi rằng nói phét đúng lúc thì lại thành nói thật, cũng vậy, nói thật mà không đúng lúc (gặp thời) thì cũng bị buộc tội nói phét!
*
Việc làm báo Tuần (Báo Lao động – Xã hội của Bộ Lao động – TB và XH) cũng hoàn toàn ngẫu nhiên như có bàn tay sắp đặt của Tạo Hóa: một hôm, tôi đang đi dạo quanh Hồ Con Rùa thì một chiến hữu kéo tôi tới số nhà 45 đường Phạm Ngọc Thạch và nói: “Ở đây đang rất cần một nhà báo giỏi, đa năng!...” Thì ra là tờ báo LĐ-XH chuẩn bị ra số đầu tiên thì người được chọn làm Thư ký Tòa soạn vì bất đồng quan điểm với người phụ trách Báo mà ôm hết bài vở đã chuẩn bị xong… biến mất tiêu! Mọi việc phải làm lại từ đầu…
Việc làm báo Tuần tuy có mất nhiều thời gian hơn Tạp chí Tháng (Nguyệt San), nhưng nói chung cũng chỉ làm tôi bận bịu mất hai ngày trước khi báo in xong. Công việc biên tập và “Tỉnh táo viên” (đọc lần chót trên bản giấy can đã được ghép thành từng trang báo) khiến tôi không thể đi xa đây đó nhưng lại cho tôi nhiều thời gian để ngồi suy ngẫm lại thế sự tình đời mà viết thành những thiên truyện ngắn đắc ý. Truyện ngắn của tôi viết chỉ gửi đăng một số báo như Người Hà Nội, Văn Nghệ TP.HCM, Người Lao động, …sau đó anh bạn Trương Nam Hương (lúc đó đang làm biên tập ở Cơ quan đại diện Nhà xuất bản Công an ND tại TP.HCM) gom lại in thành tập truyện ngắn “Quà tặng tuổi hai mươi”, chỉ có 8 truyện. Sau này, năm 2005, tôi viết thêm gần hai chục cái nữa (chỉ tính những truyện đã đăng báo), đưa cho cô bạn cùng học ở Đại học tên Trang, đang làm biên tập, phụ trách Phòng sách văn học, Nhà xuất bản Công an ND ở Hà Nội, in thành tập truyện gồm 26 cái truyện ngắn, tôi đã ghi tên tập truyện mới này là “Thuyền trưởng tự phong”, vậy mà đến lúc sách in xong, gửi vào Sài Gòn lại thấy là cái tên cũ “Quà tặng tuổi hai mươi”! Đúng là “Châu lại về Hợp Phố”! Dù sao, tôi cũng rất cảm ơn cô bạn học Trang đã giúp tôi ra sách, còn nếu để tôi tự cầm bản thảo đi làm việc thì không biết sách có ra nổi không? Bây giờ, cô bạn Trang yêu quý ấy đã nghỉ hưu, mà tôi thì đã viết thêm được hơn bảy chục cái truyện ngắn mới (đã đăng lai rai trên các Webseite như VanVn.Net, Phongdiep.net, Vanchuongviet.org, Newvietart.com, Trieuxuan.info, Vanhocquenha, VuonTaodan.Net, VNThuquan.Net, Damau.org, …), muốn in thêm tập mới, chỉ chọn 63 cái để kỷ niệm ngày sinh thứ 63 sắp tới (năm 2011), mà không biết “chọn mặt gửi vàng” thế nào? Nếu có ai “quân sư” dùm thì hay quá?
Nói chuyện in sách trong khi đáng lẽ phải nói chuyện làm báo Tuần ở Sài Gòn bởi phần rất cơ bản của chuyện làm báo Tuần đó tôi đã nói trong cái truyện ngắn “Chuyện một nhà báo” in trong tập truyện vừa nói trên. Tuy nhiên, tôi vẫn thấy cần phải nói lại ý tưởng này của nhân vật chính: “Thời buổi bây giờ, báo chí sống được là nhờ quảng cáo! Vì thế, nhà báo phải là những dũng sĩ diệt Giám đốc!”…
Bây giờ, tôi đã tuổi cao sức yếu, chẳng thể làm Nhà báo được mà chỉ có thể làm người đọc báo, đương nhiên, đó lá qui luật của muôn đời! Thỉnh thoảng, thấy có nhà báo bị tước thẻ Nhà báo, bị bắt giam, bị hành hung…lại nghĩ: Nghề làm báo không phải ai cũng làm được, làm rồi thì chớ có liều mạng, giỡn mặt Tử Thần, Tử Thần thường “bắt nhầm hơn là bỏ sót”, chớ có khoe tài, bởi “Tài ba không qua số phận” và “Chữ Tài liền với chữ Tai một vần”, mà phải có “Quý nhân phò trợ” thì mới có thể thoát hiểm trong trường văn trận bút trùng trùng!./.
Sài Gòn, Đầu tháng 5-2010
Đỗ Ngọc Thạch |
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét